گویشهای لُری یک پیوستار زبانی از گویشهای ایرانی جنوب غربی است بین گونه های کردی و فارسی، که میان مردم لُر در غرب و جنوب غرب ایران رایج است و خود از سه گویش جدا تشکیل میشود: لرستانی، بختیاری و لری جنوبی (کهگیلویه و ممسنی و بویراحمدی) و در دو سوی پیوستار با انواعی از زبانهای کردی و فارسی شانه به شانهاست.
دکتر پرویز ناتل خانلری گویشهای لری و بختیاری را نزدیک به زبان کردی گمان بردهاست. در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس
ایلهای بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویشهایی سخن میگویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچیک از شعبههای آن درست یکسان نیست، و میان خود آنها نیز ویژگیها و دگرگونیهایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آنها مشخص نشدهاست. اما معمول چنین است که همه گویشهای بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند.
از میان تمام اقوام آریائی لرها از نظر سازمان زبانی رابطه تنگاتنگی با کرد زبانان و فارس زبانان دارند در حالیکه برخی پژوهشگران بیان داشتهاند که لرها از کردها منشعب میشوند دیگر پژوهشگران معتقدند که لرها از قدیم الایام گروهی مستقل بودهاند گرچه از دو همسایه فرهنگی خویش تاثیر پذیرفتهاند.
گرچه لرها از نظر زبانی آشکارا با فارسی مرتبط هستند کارشناسان در این باره اختلاف نظر دارند که لری و فارسی از فارسی باستان منشعب شدهاند یا از فارسی میانه، لری همچنین با کردی مرتبط میباشد این ارتباط در گویشهای شمالی لری بیشتر نمودار است. گویشهای لری یک پیوستار زبانی هستند مابین دو قطب فارسی و کردی.
به عبارت دقیقتر این خانواده یک گروه جدا اما مرتبط از چند زیر گروه پیوسته از ایلات و طوایف است، شناخته شده ترین این گروهها عبارتند از فیلی یا لر کوچک، بختیاری، بویراحمد، کهگیلویه و ممسنی (چهار گروه اخیر لر بزرگ را تشکیل میدهند) فیلی بیشتر به پیشکوه و پشتکوه تقسیم میشود، چند گروه کوچکتر دیگر هم هستند، چهارمیلیون نفز عضو «ایل لر» به حساب میآیند که زبان لری را متفاوت از یکدیگر صحبت میکنند. یک الگوی دیگر تقسیم لری به سه زبان است: لرستانی، بختیاری و لری جنوبی.
گویش لری یکی از گویشهای گروه غربی زبانهای ایرانی به شمار میآید. گروهی از آریاییها پس از حرکت از خاستگاه شمالی خود سرتاسر نوار غربی را درنوردید تا به دریای پارس رسید. در این کوچ، دستههایی در سرتاسر نوار غربی از شمال تا جنوب در بخشهای گوناگون ایران پراکنده شدند، از همین روی پیوند میان گویشهای کنونی در استانهای کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهار محال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، ... دیده میشود. منطقه جغرافیای استفاده از این زبان – جنوب غربی - خاک ایران امروزی را در بر میگیرد. گویش لری در برگیرنده گستره وسیعی از واژگان زبان کهن ایرانی (زبان پهلوی) و بکارگیری فراوان آنها بصورت زنده در محاورات روزمره میباشد.
ویژگیهای زبان لری نشان میدهد که چیرگی زبانهای ایرانی در منطقه کنونی لرستان در تاریخ باستان از سوی ناحیه پارس صورت گرفته و نه از سوی ناحیه ماد.
گویشهای لُری
نام گویش لری در کتابهای تاریخی قدیمی نیامدهاست و ظاهرا گویش مردمان این ناحیه گویشی از زبان پهلوی در نظر گرفته شدهاست. عموما گویش لُری را با کردی و لکی مربوط میدانند.
مثلا دهخدا در لغت نامه دهخدا، لر (و یا لور) را نام عشیرتی بزرگ از عشایر کرد میداند: گروهی از اکراد در کوههای میان اصفهان و خوزستان و این نواحی بدیشان شناخته آید و بلاد لر خوانند و هم لرستان و لور گویند. گویشهای لری عبارتند از:
-
گویشهای لری شمالی:
لری خرمآبادی، گویش بروجردی و ثلاث (سیلاخوری، ملایری، نهاوندی، تویسرکانی)
-
گویشهای لری میانی:
گویش بختیاری (چهارلنگ و هفت لنگ)
-
گویشهای لری جنوبی:
گویش وَران لُری
مردمان بخشهایی از لرستان، همدان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، نورآباد ممسنی به گویشهای گوناگونی از گویشهای لری صحبت میکنند. لری خرم آبادی عمدتا در خرم آباد، جنوب لرستان، پلدختر و جنوب غرب لرستان (جنوب کوهدشت) به کار میرود. بختیاری در شرق لرستان در مناطق الیگودرز و دورود و نیز در استان چهارمحال و بختیاری صحبت میشود. گویش بروجردی در بروجرد، ملایر و سربند اراک دیده میشود .
گویش سیلاخوری، در روستاهای دشت سیلاخور محدوده بروجرد تا دورود به کار میرود و تفاوت چندانی با لری خرم آبادی ندارد. لری پشتکوهی در ایلام دیده میشود و فیلی در ایلات جنوب و جنوب غرب لرستان کاربرد دارد.
لری بویر احمدی نیز در ناحیهٔ استان کهگیلویه و بویر احمد و ممسنی در استان فارس وجود دارد.